Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại và những người tham gia tố tụng khác cũng như tiết kiệm một cách đáng kể các nguồn lực cho bộ máy tư pháp. Trên cơ sở quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự cũng như phương châm, định hướng của Đảng, Nhà nước về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đã coi đây là một nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự có tính bắt buộc với các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng có trách nhiệm phải thực hiện nghiêm chỉnh, thống nhất.
Khái niệm nguyên tắc “giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”
Khi tội phạm xảy ra ngoài việc phải chịu trách nhiệm hình sự, người phạm tội phải có trách nhiệm đối với những thiệt hại về vật chất và tinh thần của người khác do hành vi phạm tội của mình gây. Để đảm bảo tính thống nhất khi áp dụng pháp luật cũng như nhu cầu giải quyết vụ án và sự thuận tiện cho các chủ thể liên quan mà chúng ta đặt ra vấn việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.
Theo Điều 30 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 quy định: “Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì vấn đề dân sự có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự”.
Có thể thấy, bản chất của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là việc mà các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng giải quyết song song trách nhiệm dân sự với trách nhiệm hình sự trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Vấn đề dân sự trong vụ án hình sự không phải là sự thỏa thuận đơn thuần trong dân sự mà đó là sự thỏa thuận để khắc phục hậu quả của tội phạm do hành vi trái pháp luật của một bên (bị can, bị cáo) gây ra với một bên là người bị thiệt hại (người bị hại, nguyên đơn dân sự), sự thỏa thuận này không mang tính tự nguyện như trong dân sự. Bởi lẽ, nếu các bên không thể thỏa thuận được với nhau về mức bồi thường, khắc phục hậu quả thì bên gây ra thiệt hại phải tuân theo mức bồi thường mà pháp luật quy định theo mức trung bình của xã hội đã được các nhà làm luật tính toán xây dựng thành văn bản hướng dẫn cụ thể. Việc giải quyết vấn đề dân sự phải được tiến hành đồng thời với việc xác định trách nhiệm hình sự đối với bị can bị cáo, cũng có thể tách việc giải quyết vấn đề dân sự ra giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự nhưng chỉ trong những trường hợp cụ thể.
Như vậy, nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là sự thể hiện định hướng giải quyết tất cả trách nhiệm pháp lý phát sinh trong quan hệ bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng do việc thực hiện hành vi phạm tội trong cùng vụ án, gồm trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự.
Ý nghĩa của nguyên tắc “giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”
Thứ nhất, khi giải quyết vụ án hình sự mà tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản,… của cá nhân, tổ chức thì ngoài điều tra truy tố, xét xử về hình sự các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải giải quyết vấn đề bồi thường vật chất, tính thần cho cá nhân,, tổ chức bị thiệt hại. Do đó, việc quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa trong đảm bảo tính khách quan, nhanh chóng, kịp thời trong việc giải quyết vụ án; đảm bảo bồi thường thiệt hại, quyền và lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng do hành vi phạm tội gây ra. Và qua việc giải quyết vụ án giúp người ta nhận biết được “đúng-sai” trước khi thực hiện hành vi nhằm giáo dục, răn đe người phạm tội, nâng cao ý thức của cha mẹ trong giáo dục con cái hay góp phần giáo dục ý thức tuân thủ pháp luật, đấu tranh phòng và chống tội phạm của công dân.
Thứ hai, vấn đề dân sự được giải quyết đồng thời với trách nhiệm hình sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa trong việc quyết định hình phạt. Từ việc xác định được mức độ nguy hiểm, tính chất thiệt hại mà người phạm tội gây ra mà có thể áp dụng các tình tiết tăng nặng phạt tăng nặng hoặc giảm nhẹ, cơ sở chứng cứ chứng minh tội phạm nhằm xác định trách nhiệm hình sự, quy định khung hình phạt thích đáng.
Thứ ba, quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa đối với việc đảm bảo tôn trọng quyền con người, quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, pháp nhân. Theo quy định của Hiến pháp và pháp luật thì công dân được Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu hợp pháp đối với tài sản, quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm. Mọi hành vi gây thiệt hại đến tài sản thuộc sở hữu hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức và xâm phạm tới tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của cá nhân đều phải bồi thường và xử lý theo pháp luật.
Thứ tư, quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa trong việc bảo đảm cho việc giải quyết vụ án được chính xác, nhanh gọn đỡ tốn kém thời gian, công sức, bảo vệ quyền lợi cho người bị hại, nguyên đơn dân sự khi bị tội phạm xâm hại. Cùng với đó, những đặc trưng của tố tụng hình sự về nguyên tắc, thủ tục, thời hạn, trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng góp phần tăng tính khả thi cho việc thực hiện các quyết định về dân sự trong vụ án hình sự.
Xem thêm: Dịch vụ tư vấn pháp luật cho doanh nghiệp
Nội dung nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự
Việc giải quyết vấn đề dân sự đồng thời với việc giải quyết vấn đề hình sự
Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 không quy định cụ thể trình tự, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Vì vấn đề dân sự được giải quyết đồng thời với vụ án hình sự nên có thể hiểu việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tuân theo trình tự, thủ tục giải quyết vụ án hình sự. Theo đó, nội dung việc việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được thực hiện thông qua mối quan hệ pháp luật giữa những người tham gia tố tụng và nhiệm vụ của cơ quan tố tụng. Nhiệm vụ của cơ quan tiến hành tố tụng trong trường hợp vụ án có vấn đề dân sự liên quan đến tội phạm là phải xác minh, làm rõ trách nhiệm của các đương sự trong vụ án. Điều này được thực hiện thông qua tiến hành các hoạt động:
Thứ nhất, các cơ quan tiến hành tố tụng phải xác định được các mối quan hệ có liên quan đến vấn đề dân sự cần giải quyết là những mối quan hệ nào trong các mối quan hệ sau: mối quan hệ bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm tài sản bị xâm phạm; mối quan hệ về đòi tài sản; mối quan hệ về đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại…
Thứ hai, đưa những người có liên quan đến vấn đề dân sự trong vụ án vào tham gia tố tụng. Xác định những người tham gia tố tụng gồm những ai, tư cách tham gia tố tụng của họ như thế nào (họ tham gia tố tụng với tư cách là bị can, bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự hay người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án).
Thứ ba, xác định nội dung của các mối quan hệ có liên quan đến vấn đề dân sự cần giải quyết như: xác định mức độ thiệt hại đã xảy ra, mức độ lỗi của các chủ thể tham gia tố tụng… để từ đó có thể xác định đúng mức bồi thường thiệt hại.
Việc tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự
Điều 30 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 quy định: “… Trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự”. Tuy nhiên, quy định này chỉ mới đưa ra căn cứ chung tách phần dân sự trong vụ án hình sự là việc chưa có điều kiện chứng minh về phần bồi thường, bồi hoàn và việc này không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự. Nội dung này được làm rõ trong công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự. Theo đó, các căn cứ tách phần dân sự ra khỏi vụ án hình sự ta có thể hiểu là:
Thứ nhất, chưa có điều kiện chứng minh, được hiểu là các trường hợp như: Chưa tìm được, chưa xác định được người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự; người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự chưa có yêu cầu; người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự đã có yêu cầu nhưng không cung cấp hoặc cung cấp không đầy đủ chứng cứ, chứng minh cho yêu cầu của mình theo yêu cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng nói chung và của Tòa án nói riêng; người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự vắng mặt tại phiên tòa và sự vắng mặt của họ thật sự trở ngại cho việc giải quyết việc giải quyết phần dân sự.
Thứ hai, không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự, được hiểu là việc tách để giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự nếu việc tách đó không liên quan hoặc không ảnh hưởng đến việc xác định cấu thành tội phạm, đến việc xem xét các tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị cáo.
Có thể thấy, các quy định tách vấn đề dân sự trong vụ án dân sự vẫn có hạn chế quyền quyết định tự định đoạt của chủ thể bị thiệt hại. Chủ thể bị thiệt hại có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại thì đương nhiên họ cũng phải có quyền yêu cầu tách yêu cầu bồi thường của mình ra khỏi vụ án hình sự để khởi kiện trong một vụ án dân sự độc lập. Về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, khi đã xác định có hành vi phạm tội xảy ra thì phải khởi tố, điều tra, truy tố xét xử theo đúng quy trình tố tụng nhưng về trách nhiệm dân sự thì cần phải tôn trọng quyền quyết định tự định đoạt của chính chủ thể bị thiệt hại, nếu họ đã nêu ra ý kiến không yêu cầu giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự thì theo tác giả, Tòa án cần tôn trọng ý kiến của họ, tách vấn đề dân sự ra khỏi vụ án hình sự mà không cần thêm bất cứ điều kiện nào khác.
Để biết thêm thông tin chi tiết, vui lòng liên hệ Suntrust để được tư vấn và hỗ trợ.
